Xe thổ mộ - ký ức một thời Miền Nam xưa

Phúc Mập
17 tháng 11, 2025
5 min read

Xe thổ mộ là phương tiện ngựa kéo rất đặc trưng của Sài Gòn - Gia Định vào những năm đầu thế kỷ XIX, trở thành hình ảnh quen thuộc trong đời sống Nam Bộ. Loại xe này là kết quả của sự giao thoa văn hóa: bắt nguồn từ xe ngựa sang trọng kiểu Pháp, song mã, nhưng người dân Nam Bộ đã sáng tạo, cải tiến lại để phù hợp với điều kiện địa phương - và chịu ảnh hưởng từ truyền thống xe ngựa Trung Quốc.

Nguồn Gốc

Không có tư liệu nào nói rõ xe thổ mộ xuất hiện từ khi nào, nhưng nhiều ghi chép cho rằng nó bắt đầu hình thành từ đầu thế kỷ XIX, khi người Pháp đưa vào Nam Kỳ những chiếc xe song mã sang trọng. Người dân Nam Bộ đã mày mò chế tác lại theo kiểu ngựa kéo, làm đơn giản hơn để phù hợp với nhu cầu di chuyển trong vùng, nhưng vẫn giữ được nét thanh lịch và tiện lợi.

Nguồn gốc của tên gọi “thổ mộ” cũng có nhiều giả thuyết. Có người nói vì mái của xe uốn cong như ngôi mộ, hoặc vì từ “thổ mộ” là cách nói trại từ “thảo mã” Trung Quốc. Cũng có ý kiến cho rằng cái tên bắt nguồn từ địa danh Thủ Dầu Một. Ở Thủ Dầu Một từng có nhiều trại đóng xe thổ mộ nổi tiếng, nên loại xe sản xuất ở đó đôi khi được gọi là “xe thùng Thủ”.

Thập niên 1940 - 1950 là thời kỳ hoàng kim của xe thổ mộ. Ở Thủ Dầu Một, một bến xe thổ mộ từng có hơn 50 chiếc cùng hoạt động, và nhiều trại đóng xe “thùng Thủ” rất tên tuổi.

Tuy nhiên, đến giữa thập niên 1960, xe lam được nhập khẩu vào Nam Bộ, dần thay thế xe thổ mộ, khiến loại phương tiện này mất chỗ trong đời sống giao thông.

Chế Tác

Chế tác một chiếc xe thổ mộ không dễ - nó đòi hỏi tay nghề cao, sự tỉ mỉ, và hiểu biết về cấu trúc.
Thùng xe phải có kích thước cân đối (chiều dài khoảng 1,18 - 1,2 m, cao khoảng 1 m) và có ba ô cửa sổ đều nhau.
Khung xe được gắn với nhíp thép để tạo độ đàn hồi, đảm bảo khi xe di chuyển không bị chao.
Vật liệu chủ yếu là gỗ quý như giáng hương hoặc gỗ cây chò - loại gỗ này bền, đàn hồi tốt.
Bánh xe được ghép từ 6 miếng gỗ, có 12 căm cắm vào trục, rồi bọc bởi vòng sắt và nẹp cao su từ lớp vỏ xe hơi, khiến bánh xe khi lăn tạo ra tiếng “lách cách” đặc trưng.
Khách ngồi trong thùng xe trên một sàn chiếu (không có ghế cố định), co chân bó gối - đây là thiết kế giản dị, giúp tiết kiệm trọng lượng và thuận tiện cho việc lên xuống.
Mui xe có hình cong như một vành mũ, làm từ thiếc, kéo ra che phủ khoảng nửa phần ngựa.
Yên ngựa làm từ da, có dây bụng để cố định, đảm bảo ngựa không bị vất vả quá khi kéo xe có khách.
Việc đặt nhíp, cân bằng khung, tính toán chiều cao - tất cả đều đòi hỏi sự tinh xảo lớn, và không thể làm vội.

Công Dụng

Xe thổ mộ thời xưa được sử dụng rất phổ biến:

Chở người: một chiếc xe thổ mộ có thể vận chuyển 8 - 10 hành khách.
Chở hàng: cũng có thể chở rau, cải, hoa - vài trăm ký cũng không phải chuyện hiếm.
Thùng xe rất gọn, khách ngồi chung nhau, co chân, ngồi chồm (có khi ngồi giáp nhau) để tiết kiệm không gian.
Xe được ưa chuộng bởi vì người ta có thể lên xuống ở nhiều nơi; không cần bến cố định như xe lớn.
Xe thổ mộ - ký ức một thời miền nam xưa

Trạng Thái Hiện Nay

Ngày nay, trên đường phố Sài Gòn không còn thấy bóng dáng xe thổ mộ nữa. Nhưng chiếc xe này vẫn tồn tại trong ký ức và văn hóa Nam Bộ:

Một số nghệ nhân tái chế xe thổ mộ thành vật trang trí: nguyên chiếc xe được đánh vecni, lau dầu rồi bán cho người thích hoài cổ - giá có thể khoảng vài chục triệu đồng.

Một số bộ phận được chế lại: ví dụ ghế dựa từ trục bánh xe, hoặc bàn làm từ bánh xe - đều trở thành món đồ độc, mang nét cổ xưa.

Những người yêu xe ngày nay còn dùng xe thổ mộ như biểu tượng văn hóa - xuất hiện trong phim, chương trình truyền hình, hoặc các hoạt động bảo tồn.

Vai Trò Trong Văn Hóa Nam Bộ

Xe thổ mộ không chỉ là phương tiện - nó là biểu tượng văn hóa. Trong âm nhạc, có ca khúc “Chiếc xe thổ mộ” nói đến nỗi nhớ, nhớ về quá khứ, về miền Nam xưa. Trong văn học, chuyện “chiếc xe thổ mộ” cũng xuất hiện như hình ảnh gợi buồn, gợi kỷ niệm.

Chiếc xe này gợi nhớ một thời Nam Bộ mộc mạc, hiền hòa, khi cuộc sống còn chậm, khi người ta vẫn sử dụng ngựa kéo để vừa di chuyển, vừa trao đổi hàng hóa - một phần ký ức mà mỗi người Sài Gòn - Gia Định xưa đều quen thuộc.