Cù Lao Phố – Nơi Khai Sinh Thương Cảng Vàng Son Của Xứ Đồng Nai (1679–1776)

Cù lao Phố không chỉ là một dải đất nhỏ bé giữa lòng sông Đồng Nai; nó là chứng nhân của một thời kỳ khai mở vĩ đại, là trung tâm thương mại quốc tế đầu tiên, sầm uất và phồn thịnh bậc nhất của Đàng Trong hơn 300 năm trước.

Nếu Sài Gòn (Chợ Lớn) được mệnh danh là “Hòn ngọc Viễn Đông” vào thế kỷ 19, thì chính Cù lao Phố mới là “Đại đô hội” và là “Nòng cốt của Biên Hòa” vào thế kỷ 17.

1. Vị Trí Địa Lý: Hòn Đảo Chiến Lược Giữa Lòng Sông

Cù lao Phố, ngày nay thuộc phường Hiệp Hòa, thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, là một dải đất sa bồi được bao bọc trọn vẹn bởi hai nhánh sông Đồng Nai.

• Đặc điểm: Tuy nằm sâu trong đất liền, nơi đây lại có sông sâu, nước chảy, cực kỳ thuận lợi cho tàu thuyền lớn ra vào, kết nối giao thương cả đường thủy lẫn đường bộ. Từ đây, thuyền bè có thể ngược lên phía Bắc khai thác lâm thổ sản hoặc xuôi về phía Nam ra biển Cần Giờ và sang tận Cao Miên (Campuchia).

• Tên gọi lịch sử: Cù lao Phố còn được biết đến với nhiều cái tên khác nhau trong lịch sử như Đông Phố, Giản Phố, Cù Châu, hay mỹ danh Nông Nại Đại Phố (chợ lớn của xứ Đồng Nai).

2. Sự Ra Đời Và Thời Kỳ Vàng Son Nhờ Vị Tổng Binh Người Hoa

Lịch sử phồn thịnh của Cù lao Phố gắn liền với một nhân vật kiệt xuất: Trần Thượng Xuyên (tự Trần Thắng Tài, 1626–1720).

Vốn là Tổng binh ba châu Cao-Lôi-Liêm dưới triều Minh (Trung Quốc), ông cùng hơn 3.000 thuộc hạ đã không chịu thần phục nhà Thanh. Năm 1679, họ sang thần phục chúa Nguyễn Phúc Tần và được cho phép cư trú, khai khẩn vùng đất hoang sơ ở xứ Đồng Nai. Thương cảng quốc tế rực rỡ:

Với biệt tài tổ chức và kinh nghiệm giao thương, Trần Thượng Xuyên đã biến Cù lao Phố thành một thương cảng sầm uất chỉ trong thời gian ngắn. Nơi đây trở thành trung tâm thương mại và giao dịch quốc tế lớn nhất của cả vùng Gia Định (tức Nam Bộ ngày nay).

• Đại đô hội: Sách Đại Nam nhất thống chí mô tả sự huy hoàng: “Xây dựng đường phố, lầu quá đôi từng rực rỡ trên bờ sông, liền lạc năm dặm…”.

• Phân loại đường phố: Trần Thượng Xuyên phân chia đường phố thành ba nhai lộ rõ ràng:

  • Nhai lớn giữa phố lót đá trắng.

  • Nhai ngang lót đá ong.

  • Nhai nhỏ lót đá xanh.

• Hoạt động thương mại: Cảnh mua bán được Trịnh Hoài Đức ghi lại là vô cùng tấp nập. “Tàu biển, ghe sông đến đậu chen lấn nhau”, các thuyền ngoại quốc đến đây bỏ neo, mướn nhà ở, giao dịch nhanh chóng và thuận tiện đến mức khách chỉ việc “đàn hát vui chơi, đã có nước ngọt đầy đủ”.

• Thủ công nghiệp: Sự phát đạt của thương nghiệp kéo theo nhiều ngành nghề thủ công khác như dệt chiếu, tơ lụa, gốm sứ, đúc đồng, nấu đường, làm bột, đồ gỗ và đóng thuyền phát triển rầm rộ.

3. Bóng Đen Suy Tàn: Chợ Lớn Lên Ngôi

Sau 97 năm thịnh vượng (1679–1776), Cù lao Phố dần đánh mất vị thế trung tâm thương mại vì hai biến cố lớn:

• Năm 1747 (Bạo loạn Lý Văn Quang): Khách thương người Phúc Kiến tên Lý Văn Quang (tự xưng là Giản Phố Đại vương) nổi loạn, đánh úp dinh Trấn Biên. Dù cuộc bạo loạn bị dẹp tan, Cù lao Phố đã chịu nhiều thiệt hại.

• Năm 1776 và 1777 (Quân Tây Sơn): Quân Tây Sơn tấn công và đàn áp cộng đồng người Hoa tại Cù lao Phố vì họ ủng hộ chúa Nguyễn Phúc Ánh. Theo nhà văn Sơn Nam, quân Tây Sơn đã “chiếm dỡ lấy phòng ốc, gạch đá, tài vật chở về Quy Nhơn.”

• Hậu quả: Sau sự tàn phá nặng nề, các thương gia người Hoa và người Việt đã rủ nhau di chuyển xuống vùng Chợ Lớn (Sài Gòn ngày nay), lập nên các cơ sở thương mại mới. Từ đó, vai trò trung tâm thương mại của Đàng Trong đã chuyển từ Cù lao Phố sang Chợ Lớn và Mỹ Tho.

4. Cù Lao Phố Ngày Nay: Thanh Bình Và Giàu Văn Hóa

Mặc dù không còn là thương cảng quốc tế, Cù lao Phố ngày nay lại mang một vẻ đẹp thanh bình và là kho tàng di sản văn hóa quý giá của Biên Hòa.

Khí hậu lý tưởng: Nơi đây nổi tiếng với khí hậu mát mẻ, ôn hòa, nhiệt độ không khí luôn thấp hơn khu vực xung quanh từ 1 đến 2 độ C.

Kinh tế: Chủ yếu là nông nghiệp, đặc biệt nổi tiếng với các loại cây ăn trái đặc trưng của Biên Hòa như bưởi.

Di sản văn hóa: Cù lao Phố còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử quan trọng:

Đình Tân Lân (Đình thờ Trần Thượng Xuyên): Đánh dấu nơi định cư đầu tiên và tưởng nhớ người đã khai sinh ra thương cảng này.

Chùa Đại Giác: Ngôi chùa cổ nhất xứ Đồng Nai, nơi chúa Nguyễn Phúc Ánh và hoàng gia từng tạm ngụ, được mệnh danh là chùa Tượng (do vua sai voi đến nện nền) và chùa Phật Lớn.

Đình Bình Kính: Nơi quàn tạm linh cữu của danh tướng Nguyễn Hữu Cảnh trước khi được đưa về quê nhà.

Chùa Ông (Thờ Quan Công): Thể hiện rõ nét văn hóa tín ngưỡng của cộng đồng người Hoa đã từng sinh sống nơi đây. Hàng năm, nơi đây vẫn là điểm hành hương của cộng đồng người Hoa từ khắp nơi.

Cù lao Phố không chỉ là một trang sử đã qua. Nó là bài học về tầm nhìn, tinh thần khai mở và sự biến thiên của lịch sử. Nếu có dịp về Biên Hòa, đừng quên ghé thăm cù lao xinh đẹp này để tìm lại dấu ấn của một thương cảng lừng lẫy, nơi đã từng là “thành phố” đầu tiên của miền Nam Việt Nam.